Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

inShare

Ο κύκλος των εθίμων του Δωδεκαημέρου ανοίγει την παραμονή των Χριστουγέννων και κλείνει τα Θεοφάνεια με τον αγιασμό των υδάτων.  Προάγγελος των Χριστουγέννων είναι οι ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα κάλαντα. Τα κάλαντα αρχίζουν με την εξιστόρηση της γέννησης του Χριστού, συνεχίζουν με παινέματα για το σπίτι και τους σπιτικούς και τελειώνουν με αίτημα για φιλοδώρημα.
Σε ορισμένους ελληνικούς τόπους τα κάλαντα εξιστορούν την γέννηση του Χριστού σαν να γιορτάζουν την γέννηση ενός παιδιού:
Tα σημαντικότερα ήθη και τα έθιμα της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.
Νομός Καβάλας
Στην πόλη της Καβάλας, πολλοί κάτοικοι διατηρούν ακόμα κάποια από τα έθιμα που έφεραν μαζί

τους οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, όπως το σπάσιμο του ροδιού μπροστά στην είσοδο του σπιτιού για καλή τύχη, αλλά και η μεταφορά μιας πέτρας -συνήθως από το μικρότερο μέλος της οικογένειας- στο εσωτερικό του σπιτιού για να είναι στέρεο το σπίτι και γερή ολόκληρη η οικογένεια τη νέα χρονιά.

Στο νησί της Θάσου οι οικογένειες κρατούν ένα πολύ παλιό έθιμο είναι το σκόρπισμα των φύλλων όπου οι οικογένειες κάθονται γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ’ αναμμένα κάρβουνα, φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή, χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.

Στο Μυρτόφυτο νομού Καβάλας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς αναβιώνει ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία. Τα αγόρια που θα φύγουν στρατιώτες μέσα στη νέα χρονιά συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Την παραμονή του νέου χρόνου θα ανάψουν μια εντυπωσιακή φωτιά ψέλνοντας τα κάλαντα. Στις δώδεκα ακριβώς, με το χτύπημα του ρολογιού της εκκλησίας, ξεκινάει ένα παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά.
Στην περιοχή της Νέας Καρβάλης αναβιώνει το έθιμο της επίσκεψης του Καππαδόκη Άη Βασίλη που ολοκλήρωσε το μεγάλο του ταξίδι από την Καισάρεια φθάνοντας στο λαογραφικό χωριό «Ακόντισμα», όπου θα παραμείνει μέχρι την τελευταία μέρα του έτους.

Στο Ποδοχώρι επίσης της Καβάλας, την πρώτη μέρα κάθε νέου χρόνου διατηρούν ακόμα αναλλοίωτο το έθιμο του "ποδαρικού", όπου τα πιο μικρά παιδιά επισκέπτονται όλα τα σπίτια του οικισμού μπαίνοντας μέσα σε αυτά με το δεξί πόδι, λένε ευχές στους νοικοκύρηδες του σπιτιού και δέχονται γλυκά και δώρα.
Στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων.

Πάνω στις ψηλότερες κορυφές του Παγγαίου, που προστατεύουν στον ίσκιο τους τη Νικήσιανη, υπήρχε και το μαντείο του Διονύσου. Ήταν τόσο ξακουστό και παλαιό αυτό το μαντείο, ώστε μεταξύ αυτών που το συμβουλεύτηκαν να συγκαταλέγονται ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Ρωμαίος Οκτάβιος.Σ' αυτό το ιερό του Διονύσου με τους μυστηριώδεις παγανιστικούς τρόπους λατρείας, γινόταν η γονιμοποίηση της φύσης ενώ οι λατρεύοντες το Διόνυσο, επιζητούσαν την επικοινωνία με τους θεούς και την αθανασία της ψυχής. 
Κατάλοιπο αυτής της Διονυσιακής λατρείας, θεωρείται το έθιμο των ''Αράπηδων'' της Νικήσιανης, γνωστό και ως "Αράπδις", που τώρα τελείται την ημέρα του Αϊ Γιάννη στις 7 Ιανουαρίου. Αυτό ήταν κατάλοιπο των καλενταριών, δηλαδή των εκδηλώσεων που στην αρχαιότητα τελούνταν στην αρχή μιας περιόδου. Ο ''Αράπ'ς'' έχει επιβλητική εμφάνιση προκαλώντας δέος και φόβο. Λέγεται μάλιστα στο χωριό ότι σε μια μάχη του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι ''Αράπ'δις'' έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη νικηφόρα έκβασή της. Ο εχθρός διέθετε ελέφαντες που η αντιμετώπισή τους προβλημάτιζε τον Έλληνα Αρχιστράτηγο. Τότε παρουσιάστηκαν οι Σάοι, κάτοικοι της Νικήσιανης, και του ζήτησαν να λάβουν μέρος στη μάχη ντυμένοι ''Αράπηδες''. Ο θόρυβος των τσανιών(κουδουνιών) προκάλεσε τρόμο στους ελέφαντες, τους έτρεψε σε φυγή και έτσι κερδίθηκε η μάχη.

Παλαιότερα το έθιμο των ''Αράπηδων'' λάμβανε χώρα και την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Εδώ και 25 χρόνια αναβιώνει μόνο τη μέρα του Αϊ Γιάννη. Την παραμονή, την ημέρα των Φώτων δηλαδή, αργά το βράδυ νεαρά παιδιά φορούν στη μέση τα τσάνια και γυρίζουν στους δρόμους του χωριού προμηνύοντας έτσι την έλευση των ''Αράπηδων'', δηλαδή ανθρώπων ντυμένων με προβιές ζώων ή κάπα που σκεπάζει όλο το κορμί μέχρι τις κνήμες. Η ράχη παραγεμίζεται με χόρτα για να σχηματιστεί καμπούρα και στη μέση έχουν 4 κουδούνια τα "τσανιά" που το ένα είναι μεγαλύτερο και λέγεται "μπατάλι". Στις κνήμες έχουν καλτσούνια και στο πέλμα "τσαρβούλια". Χαρακτηριστικότερο από όλα είναι το κάλυμμα της κεφαλής η λεγόμενη "μπαρμπούτα" από μαύρο τραγίσιο δέρμα.

Κάθε χρόνο στη γιορτή του Άι-Γιάννη , μετά τον εκκλησιασμό , οι αράπηδες με ένα φουστανελοφόρο μπροστά πηδώντας και κρατώντας ξύλινες μαχαίρες , μέσα στο πανδαιμόνιο του κρότου των κουδουνιών , περιέρχονται στην κωμόπολη για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Στην πλατεία τελικά μονομαχούν δύο αράπηδες και ο ένας από αυτούς πέφτει νεκρός , συμβολίζοντας τον θάνατο του Διόνυσου από τους Τιτάνες , που σε λίγο ανασταίνεται από το Δία ή συμβολίζει την ζωή με το θάνατο και την ανάσταση. Το πανάρχαιο αυτό ειδωλολατρικό έθιμο , που δείχνει τη γνησιότητα της καταγωγής των ανθρώπων , διατηρείται χωρίς διακοπή από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι σήμερα για λαογραφικούς και παραδοσιακούς κυρίως λόγους από τον Πολιτιστικό Σύλλογο της Νικήσιανης.

Νομός Δράμας
Στα χωριά Πλατανιά και Σιταγροί του Νομού Δράμας συναντάμε το έθιμο των Μωμόγερων, το οποίο προέρχεται από του Πόντιους πρόσφυγες. Η ονομασία του εθίμου προέρχεται από τις λέξεις μίμος ή μώμος και γέρος και συνδέεται με τις μιμητικές κινήσεις των πρωταγωνιστών. Αυτοί, φορώντας τομάρια ζώων – λύκων, τράγων ή άλλων - ή ντυμένοι με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά, έχουν τη μορφή γεροντικών προσώπων.

Οι Μωμόγεροι, εμφανίζονται καθ' όλη τη διάρκεια του δωδεκαημέρου των εορτών, και προσδοκώντας τύχη για τη νέα χρονιά, γυρίζουν σε παρέες στους δρόμους των χωριών και τραγουδούν τα κάλαντα ή άλλους ευχετικούς στίχους: «Αρχή κάλαντα και αρχή του χρόνου, πάντα κάλαντα, πάντα του χρόνου».

Όταν δύο παρέες συναντηθούν, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή.

Παραλλαγές του ίδιου εθίμου, συναντώνται σε χωριά της Κοζάνης και της Καστοριάς, με την ονομασία Ραγκουτσάρια.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, το έθιμο των Αράπηδων. Έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική θρησκεία και πιο συγκεκριμένα στις διονυσιακές τελετές, ενώ έχει δεχτεί και χριστιανικές επιρροές.

Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής. Είναι μία από τις μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου (25/12-6/1) που γίνονται στο Νομό Δράμας και πιο συγκεκριμένα στο Μοναστηράκι, στο Βώλακα, στην Πετρούσα, στον Ξηροπόταμο, στους Πύργους και στην Καλή Βρύση.

Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος.

Θρακη
«Ρουγκάτσια»,
Στο Πύθιο του Έβρου τα μικρά παιδιά έβγαιναν στους δρόμους του χωριού για να πουν τα “κόλιαντα” μια μέρα νωρίτερα από την παραμονή των Χριστουγέννων, δηλαδή στις 23 Δεκεμβρίου. Τα αγοράκια, από νωρίς το πρωί, ξεχύνονταν στα σοκάκια του χωριού και φώναζαν: ” Kόλιντα,μπάμπου τσικ,τσικ,τσικ …;.” Ανήμερα τα Χριστούγεννα τα παλικάρια του χωριού χωρίζονταν σε μικρές ομάδες και γύριζαν όλα τα σπίτια. Την κάθε ομάδα την αποτελούσαν τέσσερα άτομα. Στο δρόμο λέγανε τραγούδια του δρόμου και μέσα στο σπίτι το: «Σαράντα μέρις έχουμι Χριστό που καρτερούμε …;»
Τα Ρουγκάτσια, δηλαδή οι παρέες των παλικαριών, όταν έμπαιναν στο σπίτι κάθονταν, όπου τους έβαζαν οι νοικοκυραίοι, και τραγουδούσαν εναλλάξ δυο-δυο το παραπάνω τραγούδι. Κι αυτό για να “ξεκουράζουν” τη φωνή τους. Γιατί το τραγούδι ήταν πολύ μεγάλο, χωρίς ενδιάμεσα “ξεκουράσματα”, και θα δυσκολεύονταν να τα βγάλουν πέρα. Εξάλλου έπρεπε να τραγουδήσουν σε πολλά σπίτια και μέχρι αργά το βράδυ της μέρας των Χριστουγέννων.
Όταν θα ‘ρχονταν τα Ρουγκάτσια στο σπίτι έπρεπε όλα τα μέλη της οικογένειας να βρίσκονται εκεί. Σπίτι κλειστό τα Ρουγκάτσια δεν έπρεπε να βρουν. Το’χανε σε κακό. Κάθονταν, τραγουδούσαν, έπαιρναν το κέρασμά τους, το φιλοδώρημά τους (χρήματα ) και φεύγανε για άλλο σπίτι.

“Χριστόκλουρα”
Οι γυναίκες των Σαρακατσάνων στη Θράκη συνήθιζαν να ζυμώνουν και να φτιάχνουν τη “Χριστόκλουρα”, η οποία είναι κεντημένη. Τα κεντήματα στη “Χριστόκλουρα” αναπαριστούν πρόβατα, άλογα, τη στάνη, τη στρούγκα και άλλα στοιχεία του παλαιού καθημερινού τους βίου. Τη “Χριστόκλουρα” την τρώνε όλοι μαζί με μέλι, περιμένοντας τη γέννηση του Χριστού. Στο τραπέζι των Θρακιωτών ακόμη και σήμερα, το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, βρίσκονται εννέα διαφορετικά τρόφιμα, που το καθένα συμβολίζει στιγμές της καθημερινότητας. Το έθιμο των Μπαμουσιαραίων στο Ρήγιο της επαρχίας Διδυμοτείχου αναβιώνει τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων. Δύο παλικάρια μεταμφιέζονται το ένα σε μπαμπουσιάρο και το άλλο σε γυναίκα του μπαμπούσιαρου. Το πρώτο φορά μια νεροκολοκύθα στο πρόσωπο με τρύπες στα μάτια και στο στόμα, προβιές προβάτων και κρεμά στη μέση κουδούνια και στη ζώνη του ένα μεγάλο μαχαίρι. Ζουρνατζήτδες ή γκαϊντατζήδες συνοδεύουν το ζευγάρι καθώς και ένα νταουλτζή. Η άγρια και χαρακτηριστική μουσική των οργανοπαιχτών ξεσηκώνει όλο το χωριό.

Το Χριστόξυλο 
Στα χωριά της βόρειας Ελλάδας, από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο, το πιο γερό , το πιο χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του.
Αυτό ονομάζεται Χριστόξυλο και είναι το ξύλο που θα καίει για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών (από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα) στο τζάκι του σπιτιού.

Πριν ο νοικοκύρης φέρει το Χριστόξυλο, κάθε νοικοκυρά φροντίζει να έχει καθαρίσει το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι , ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Καθαρίζουν ακόμη και την καπνοδόχο , για να μη βρίσκουν πατήματα να κατέβουν οι καλικάντζαροι, τα κακά δαιμόνια, όπως λένε στα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα παραμύθια. Έτσι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων , όταν όλη η οικογένεια θα είναι μαζεμένη γύρω από το τζάκι , ο νοικοκύρης του σπιτιού ανάβει την καινούρια φωτιά και μπαίνει στην πυροστιά το Χριστόξυλο.

Ο λαός λέει ότι καθώς καίγεται το Χριστόξυλο , ζεσταίνεται ο Χριστός , εκεί στην κρύα σπηλιά της Βηθλεέμ.
Σε κάθε σπιτικό, οι νοικοκυραίοι προσπαθούν το Χριστόξυλο να καίει μέχρι τα Φώτα.

Μπαμπούσιαρος
Έθιμο του Δωδεκαήμερου με πρωταγωνιστή τον Μπαμπουσιαρο και την ακολουθία του .Τελείται στο Ρήγιο Ν. Εβρου την δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων,οι νέοι του χωριού μεταμφιέζονται με πρωταγωνιστές τον Μπαμπούσιαρο και την νύφη. -άνδρας μεταμφιεσμένος σε γυναίκα -. Ο Μπαμπουσιαρος έχει ζωόμορφη τρομακτική μεταμφίεση ,φορά νεροκολοκύθα στο κεφάλι με τρύπες στα ματιά και στο στόμα , προβιά και ζώνεται στη μέση και τον λαιμό με κουδούνια. Το ζευγάρι συνοδεύονται από χωριανούς και οργανοπαίχτες και γυρίζει από σπίτι σε σπίτι «φοβερίζοντας » τον κόσμο και κυρίως τα μικρά παιδιά . Οι Μπαμπουσιαραίοι ,όπως ονομάζουν το θίασο των τελεστών, θορυβούν , χοροπηδούν και χτυπούν τα πόδια στη γη για το καλό ενώ δέχονται κεράσματα στα σπίτια που επισκέπτονται