Γεζίδες, οι Κούρδοι με τη μεγάλη ιστορία που αντιστάθηκαν στο Ισλάμ

Εκεί στα βάθη των αιώνων όπου γεννήθηκαν και αφανίστηκαν πολιτισμοί, που οι επίγονοι διεκδικούσαν τους προγόνους τους και τα επιτεύγματά τους (κάτι που γίνεται ακόμη και στις μέρες μας), που κοινές θεωρήσεις και μύθοι σχετικά με τη δημιουργία της ζωής αναζητούσαν στην κλίμακα των διαφοροποιήσεων το στίγμα τους, γεννήθηκε η θρησκεία των Γεζιντί.
Δεν πρόκειται για παρθενογένεση. Κι αυτό άλλωστε είναι το μεγαλείο της ανθρωπότητας: το μπόλιασμα.

Ήταν η εποχή που στη Μεσοποταμία υπήρξε μια απίστευτη κινητικότητα. Αυτόχθονες λαοί προσπαθούσαν να κρατήσουν τα εδάφη τους, άλλοι που έρχονταν κατά κύματα προσπαθούσαν να τα αρπάξουν, νομάδες και φυλές ζητούσαν σε καινούργια εδάφη την αυτονομία τους… Οι ονομασίες λαών που μπήκαν στο κάδρο της εύφορης κοιλάδας, που ξεδίψασαν στα νερά των δύο ποταμών, του Τίγρη και του Ευφράτη, βγαίνουν εκτός λογαριασμού και δυστυχώς για κάποιους από τους λαούς αυτούς και εκτός μνήμης. Ασσύριοι, Χετταίοι, Σουμέριοι, Ελαμίτες,
Σελευκίδες, Σουβάριοι, Ούρι, Λούλου, Γκούτι, Κάσσιοι, Χαλδαίοι. Μας τους συστήνουν ο Ηρόδοτος, ο Ξενοφών και αργότερα ο Πολύβιος, ο Στράβων και ο Πλούταρχος. Και μεταξύ αυτών μας συστήνουν και τους Κούρδους, άλλοτε ως Καρδούχους, άλλοτε ως Κύρτιους. Αυτόχθονες ή όχι, ένα είναι σίγουρο, πως οι Κούρδοι είναι ένας ιστορικός λαός με ήθη, έθιμα και θρησκεία.

Οι αρχαίοι Κούρδοι ήταν Ντασνί, δηλαδή άνθρωποι του Θεού (Dasni> daeva vasna - devasna - dasna - dasni). Μια θρησκεία με σαφείς επιρροές από το ζωροαστρισμό και το μανιχαϊσμό. Άλλωστε η εκτενής μετακίνηση ομάδων ανθρώπων και αγαθών ενθάρρυνε τις θρησκευτικές, φιλοσοφικές και πολιτισμικές ανταλλαγές.

Κι έτσι πορεύτηκαν οι Ντασνί ώς το 633 μ.Χ. που οι αραβικές στρατιές άρχισαν να καταλαμβάνουν μία μία τις περιοχές της Μεσοποταμίας. Πολλά από τα υποταγμένα κουρδικά βασίλεια-φατρίες άλλοτε με τη θέλησή τους άλλοτε με πιέσεις του κατακτητή ασπάσθηκαν τη θρησκεία του κατακτητή και οι αρχηγοί των φατριών δεν άργησαν να αποδεχθούν τους Άραβες, ακόμη και να πολεμήσουν ηρωικά στο πλευρό τους, όπως για παράδειγμα ο Κούρδος βασιλιάς Σαλάχ αλ Ντιν Γιουσούφ Ιμπν Αγιούμπ, ο περίφημος Σαλαντίν, που πολέμησε εναντίον των Ευρωπαίων (750-755) και συνέτριψε τον Ριχάρδο Α’ τον Λεοντόκαρδο στην τρίτη Σταυροφορία.

Οι « άλλοι »Ντασνί

Υπήρχαν όμως κι εκείνοι οι Ντασνί που κράτησαν κρυφά τη θρησκεία τους και δεν ασπάσθηκαν ποτέ τον ισλαμισμό. Αυτοί πολύ αργότερα, για άλλους τον 9ο αιώνα, για άλλους τον 12ο, έγιναν Γεζίτες, κάτι για το οποίο υπάρχουν και πάλι διάφορες εκδοχές, με πιο ισχυρή εκείνην που αναφέρεται στον σεΐχη Γιαζίντ Ιμπν Μουαβίγια ή Γεζίτ Μωάβια (7ος αιώνας), τον γνωστό χαλίφη των Ομεϋαδών, ο οποίος κατά τη σύντομη διάρκεια της βασιλείας του προστάτευσε τους Κούρδους Ντασνί και το θεοκρατικό τους πριγκιπάτο.

Τον 13ο αιώνα το πριγκιπάτο τού Σεϊκχάν έγινε το κέντρο ενότητας αλλά και αντίστασης των ανά τον κόσμο Γεζιντί. Το Σεϊκχάν άντεξε ώς τον 19ο αιώνα, οπότε και κατακτήθηκε από εχθρικές δυνάμεις, οι Γεζιντί όμως παρά τους διωγμούς διατήρησαν τη θρησκεία τους. Αντέχουν κι επιμένουν ώς τις μέρες μας, παρά το γεγονός ότι και οι ίδιοι με ανησυχία βλέπουν πως ο αριθμός των πιστών μειώνεται δραματικά. Το μεγαλύτερο κομμάτι των Γεζιντί βρίσκεται στο Βόρειο Ιράκ, κοντά στην περιοχή του Λαλές και των βουνών του Σιντζάρ. Τους βρίσκουμε όμως και εκτός Κουρδιστάν –σε Αρμενία, Γεωργία, Ρωσία, Ουκρανία, ΗΠΑ, Γερμανία κ.α.

Η θρησκεία των Κούρδων Γεζιντί είναι από τις πιο μυστηριώδεις θρησκείες της Εγγύς Ανατολής, λόγω διωγμών η πιο κρυφή αλλά και ίσως η μοναδική που δεν δέχεται τον προσηλυτισμό –δεν μπορεί κανείς να γίνει Γεζιντί αν δεν έχει γεννηθεί Γεζιντί.

Ο Θεός (Khude ή Ezid) είναι ένας, ο Δημιουργός του Κόσμου, και είναι πανταχού παρών με τους επτά Αρχαγγέλους του. Το καλό και το καλό είναι μέρη τού Όλου. Σύμβολό τους είναι ο Άγγελος-Ταώς (Μελέκ Ταούς), που είναι ο ρυθμιστής της θείας θέλησης, στην οποία αποδίδεται και το καλό και το κακό. Κι αυτό γιατί καθετί στη Δημιουργία έχει το αντίθετό του – ήλιος και σελήνη, φως και σκοτάδι.

Οι Γεζίντι πιστεύουν στη μετενσάρκωση, αφού υπάρχει παράδεισος και κόλαση και στη Γη, στην ημέρα της κρίσης και στην έλευση ενός μεσσία με το όνομα Σαρφαντίν.

Ισχυρίζονται ότι δεν προέρχονται από τον Αδάμ και την Εύα αλλά από ένα αγγελικό σπέρμα, που δημιουργήθηκε πριν από τη δημιουργία του Σύμπαντος. Όταν ο Θεός έπλασε τον Αδάμ και την Εύα τούς έδωσε και τη δυνατότητα αναπαραγωγής. Εκείνοι όμως άρχισαν να μαλώνουν για το ποιος έχει τον πιο σημαντικό ρόλο στη γέννηση των απογόνων τους. Τότε ο Άγγελος-Ταώς (Παγώνι) τους έδωσε εντολή να βάλουν ο καθένας τα υγρά της γονιμότητάς του σε μια κανάτα. Κατόπιν ανακάτεψε το σπέρμα του Αδάμ με το αγγελικό σπέρμα κι έθαψε τα κανάτια για εννέα μήνες. Ύστερα από αυτό το χρονικό διάστημα, το κανάτι της Εύας ήταν γεμάτο έντομα, ενώ του Αδάμ είχε μέσα ένα έμβρυο, που ονομάστηκε «ο Ήλιος του κανατιού» (Sheid ben Jer). O Άγγελος-Παγώνι το μετέφερε σε μία παρθένα του παραδείσου (guria) κι από εκεί προήλθαν οι πρόγονοι των Γεζιντί. Σύμφωνα λοιπόν με το μύθο, οι πρόγονοι των Γεζιντί ήρθαν στον κόσμο από το συνδυασμό θείου και γήινου σπέρματος.

Λατρεία του ήλιου

Η λατρεία του ήλιου πρωτοστατεί στον Γεζιδισμό (όπως και στον Ζωροαστρισμό). Ο ήλιος είναι η Θεία Αρχή και εμποτίζει τα πάντα - περιέχεται στην καρδιά των ανθρώπων και είναι πηγή φωτός για την ανθρώπινη ψυχή.

Το κακό δεν προσωποποιείται και πιστεύουν πως είναι απαράδεκτος κάθε επιθετικός προσδιορισμός που μπορεί να περιλαμβάνει τις λέξεις «σατανικός», «πτωτικός» κ.λπ. σε ό,τι αφορά τους αγγέλους, αφού εκτιμούν πως όλα δημιουργήθηκαν από τη Θεία Θέληση και τίποτα δεν μπορεί να υπάρχει δίχως την άδειά Της. Επιπλέον θεωρούν πως όσο επικαλείται ή σκέπτεται κάποιος το αρνητικό τόσο το προκαλεί να έρθει στη ζωή του και καθυστερεί την απομάκρυνσή του από αυτό.

Τον 12ο αιώνα επήλθαν σημαντικές αλλαγές στη θρησκεία των Κούρδων Γεζιντί, οφειλόμενες στο δάσκαλο, μυστικιστή και αναμορφωτή Σεΐχ Άντι (1073-1162). Έκτοτε οι πιστοί θεωρούν πως ο Σεΐχ Άντι μαζί με τον Άγγελο-Παγώνι και τον Εζίντ αποτελούν τη θεία τριαδικότητα, την Αγία Τριάδα.

Εκείνη την εποχή άνθησε η λογοτεχνία των Γεζίντι, κυρίως η θρησκευτική ποίηση και η αγιογραφία. Ο τάφος του Σεΐχ Άντι βρίσκεται στον ιερό για τους Γεζιντί τόπο τού Λαλές.

Σε μία από τις σημαντικότερες από τις πέντε γιορτές αυτής της θρησκείας, που είναι η Πρωτοχρονιά, βρέθηκα κι εγώ. Την ονομάζουν «Σερ σάλε», γιορτάζεται την 4η του Νισάν, δηλαδή μία Τετάρτη του Απρίλη που υπολογίζεται με το σεληνιακό ημερολόγιο.

Η Κόκκινη Τετάρτη (Τσαρσέμε Σορ) θεωρείται «δώρο της χρονιάς», η μεγαλύτερη ευλογημένη ημέρα. Είναι η «Νύφη της χρονιάς», για τον λόγο αυτόν οι Γεζιντί δεν δέχονται άλλη νύφη εκείνο τον μήνα, δεν τελούνται δηλαδή γάμοι.

Τα βουνά και η κοιλάδα του Λαλές ήταν κατακόκκινα από τις χιλιάδες παπαρούνες, που οι πιστοί τις κόβουν και με τα άγια γι’ αυτούς χώματα και με νερό από την ιερή πηγή φτιάχνουν λάσπη και κολλούνε τις παπαρούνες σε διάφορα σημεία του ναού (αυτός είναι το κύριο τέμενός τους), στις πόρτες, μέσα στο ναό, κοντά στα καντήλια… παντού.

Σε λίγους επισκέπτες επιτρέπεται να φτάσουν ώς εκεί. Υπάρχει μία γέφυρα. Η Γέφυρα της Προσευχής, που είναι το σημείο από όπου αρχίζουν τα ιερά σύνορα. Αυτή τη γέφυρα οι πιστοί πρέπει να την περάσουν τρεις φορές, μετά να κατεβούν στο ποτάμι, να πλυθούν και καθαροί και ξυπόλυτοι να αρχίσουν την επίσκεψή τους, το προσκύνημα στις θρησκευτικές τους παραδόσεις. Το προσκύνημα διαρκεί επτά ημέρες και εβδομήντα είναι τα σημεία στα οποία πρέπει να σταθούν και να προσευχηθούν οι επισκέπτες.

Οι ναοί των Γεζιντί

Το τέμενος έχει δύο λευκούς κωνοειδείς, ραβδωτούς τρούλους (οι ακτίνες του ήλιου) και η είσοδός του είναι από μάρμαρο της Μοσούλης. Στη δεξιά πλευρά της πόρτας απεικονίζεται ένα μαύρο φίδι, περίπου δύο μέτρων, το οποίο ανεβαίνει σαν σπείρα προς τα επάνω. Στο στέγαστρο είναι σκαλισμένα διάφορα σύμβολα, παγώνια, ο ήλιος, η πανσέληνος, η ημισέληνος, άστρα… Πουθενά δεν υπάρχουν ανθρώπινες μορφές.

Στην είσοδο του τεμένους ο προσκυνητής αφήνει ένα νόμισμα, με το οποίο υποτίθεται ότι εξαγοράζει το κακό. Μέσα δε δεν υπάρχει καθόλου φυσικό φως, αφού δεν υπάρχουν παράθυρα παρά μόνον τοίχοι και πέντε κοντόχοντρες κολόνες που σχηματίζουν πέντε αψίδες.

Η μυρωδιά λαδιού έντονη παντού. Οφείλεται στα δεκάδες μεγάλα πήλινα κιούπια, τίγκα στο λάδι, που βρίσκονται στην αποθήκη του τεμένους. Τις ελιές τις μαζεύουν οι «χισμετκιάρ» και κατόπιν φτιάχνουν το λάδι.

Αυτοί προέρχονται από όλες τις τάξεις της κοινωνίας των Γεζιντί (μπορεί να είναι απλοί εργαζόμενοι, αγρότες, γιατροί, δάσκαλοι…) και το έργο τους θεωρείται σπουδαίο και απαραίτητο αφού ο φωτισμός προέρχεται μόνο από λυχνάρια λαδιού.

Λίγο πριν από τη γιορτή, οι καουάλ (ιερείς) μοιράζουν στους επισκέπτες τέτοια λυχνάρια τα οποία ανάβουν με το φως που έχει ευλογήσει ο Μπάμπε Σεΐχ (θρησκευτικός ηγέτης), και θαρρείς πως κατεβαίνουν χιλιάδες άστρα κάτω στη γη.

Οι πιστοί υποδέχονται το ιερό φως με θρησκευτικούς ύμνους και μετά πηγαίνουν στην πηγή Κάνια Σπι, όπου με υπομονή περιμένουν για να πιουν μια γουλιά ζεμζέμ (αγιασμένο νερό). Στην πηγή αυτή γίνονται οι βαφτίσεις (μόχορ κριν) των παιδιών. Ακολουθεί γλέντι και χορός.

Κάποιος που δεν έχει ρίζες Γεζιντί δεν μπορεί να βαφτιστεί ή να ασπαστεί αυτήν τη θρησκεία. Όπως υποστηρίζουν οι ίδιοι, το να είσαι Γεζιντί αποτελεί δώρο του Θεού. Μπορεί κάποιος να γεννηθεί Γεζιντί, αλλά δεν μπορεί να γίνει.

Κι επειδή σε όλη αυτήν την πορεία αιώνων κυνηγήθηκαν και δεν θέλουν να παρεισφρήσει κανείς εχθρός στην κοινωνία τους, έχουν απαγορεύσει τους γάμους με αλλόθρησκους αλλά και την είσοδο νεοφώτιστων.

Δεν θέλουν τους ξένους όπως και το μπλε χρώμα στα ρούχα τους, διότι σύμφωνα με τον θρύλο πριν χιλιάδες χρόνια κάποιος εχθρικός στρατός που φορούσε μπλε στολές μπήκε στην κοινωνία των Γεζίδων και τους κατέσφαξε.

Ο σημερινός ηγέτης

Ο Μπάμπε Σεΐχ, που με τίμησε με τη φιλοξενία του, διατείνεται πως αν και παρακολουθεί τη συρρίκνωση της κοινότητας των Γεζιντί, δεν επιθυμεί κανενός είδους άνοιγμα και ανάμειξη δογμάτων διότι φοβάται το αντίτιμο. «Και μπορεί να αναιρέσουμε τις συκοφαντίες, αλλά μπορεί να αφανιστούμε μια ώρα αρχύτερα». Κι έφερε ως παράδειγμα το κακό που έκαναν ορισμένοι περιηγητές στη θρησκεία των Γεζιντί μεταφέροντας ψευδείς και χαλκευμένες πληροφορίες για τα σύμβολα και το τελετουργικό τους αλλά και για το ιερό βιβλίο «Μασάφα Ρας». Για το τελευταίο κάποιοι ανέφεραν πως αρχικά αυτό λεγόταν «Μασάφα Ροζ», αλλά κατά τη διάρκεια μιας επιδρομής οι εχθροί έκαψαν όλο το ναό και το ιερό βιβλίο Μασάφα Ροζ (που σημαίνει «κόκκινο») πετάχτηκε μέσα στη φωτιά. Όμως δεν κάηκε, παρά βγήκε καπνισμένο και έκτοτε ονομάστηκε «Μασάφα Ρας», δηλαδή «μαύρο». «Είναι μια ανακριβής πληροφορία και ένα ψευδές γεγονός». Επιπλέον, παραπονέθηκε πως ιεραπόστολοι διαφόρων θρησκειών και δογμάτων, θέλοντας να προσηλυτίσουν τους Γεζίδες, διαδίδουν πως η θρησκεία των Γεζιντί είναι παρακλάδι της δικής τους εκάστοτε θρησκείας και παραποιούν ή αποσιωπούν ιστορικά γεγονότα. «Μία πίστη που εορτάζει σήμερα το έτος 6762 (το έτος 2012, κατά το δυτικό ημερολόγιο) πώς μπορεί να είναι παρακλάδι νεότερων θρησκειών»;

Οι άλλες σημαντικές γιορτές των Γεζιντί είναι η Γιορτή των Σαράντα ημερών, η Ταουσγκεράν (κυκλοφορία του παγωνιού), η Γιορτή του φθινοπώρου-προσκύνημα στον Σεΐχ Άντι, η Γέννηση του Σεΐχ Άντι. Έχει ενδιαφέρον ότι το όνομα της μητέρας του Σεΐχ Άντι ήταν Γεζντά και μοιάζει με την ονομασία της θρησκείας.

Σχεδόν όλες οι προφορικές θρησκευτικές παραδόσεις των Γεζιντί είναι και γίνονται στην κουρδική διάλεκτο «κουρμαντζί». Όσο για τα δύο θρησκευτικά τους βιβλία, το Κιτάμπα Τζιλβέ (το βιβλίο της Αποκάλυψης) και το Μασάφα Ρες (Μαύρο βιβλίο), επειδή απαγορεύεται να τα αγγίξει χέρι ξένο και να διαβαστούν από αλλόθρησκους, αμφισβητούνται οι μεταφράσεις και αντιγραφές που κυκλοφορούν.

Οι τελετουργίες των Γεζιντί, κι αυτές που έχουν σχέση με τη ζωή αλλά και αυτές που έχουν σχέση με το θάνατο έχουν κοινά σημεία με το τελετουργικό άλλων θρησκειών αλλά και με ιδιαίτερες πτυχές που κάνουν αυτή τη θρησκεία ξεχωριστή.

Το ιερό τους σύμβολο είναι το σαντζάκ. Πρόκειται για ένα παγώνι φτιαγμένο συνήθως από μπρούντζο, στηριγμένο πάνω σε ξύλινη βάση. Οι καουάλ, ορισμένες ορισμένες εποχές του χρόνου, γυρίζουν στα χωριά των Γεζιντί κρατώντας το σαντζάκ, για να διδάξουν τις ιερές γραφές και παραδόσεις, να βαφτίσουν παιδιά και να μαζέψουν παράλληλα εισφορές προκειμένου να συντηρηθούν οι ναοί και οι ιερείς. Το σαντζάκ είναι το τεκμήριο της αποστολής τους.

Το μυστήριο του βαπτίσματος αφορά την αγνότητα της ψυχής και τη Θεία Χάρη. Δεν συνδέεται με τη σωτηρία της ψυχής ή τη μύηση στη θρησκευτική πίστη. Όταν γεννιέται ένα παιδί για σαράντα μέρες δεν πρέπει να μπαίνει στο σπίτι κίτρινο φρούτο γιατί θα πάθει το βρέφος ίκτερο, ούτε κόκκινο που πιθανώς θα φέρει πυρετό.

Τα κορίτσια δεν παίρνουν μερίδιο από την κληρονομιά των γονιών τους.

Στο τελετουργικό τους για το θάνατο ένα από τα εντυπωσιακά σημεία είναι ότι ο τάφος που ανοίγεται για τις γυναίκες είναι πιο βαθύς από εκείνους των ανδρών. Και ο τάφος στρώνεται με πέτρες έτσι ώστε η σορός να έρθει όσο το δυνατόν λιγότερο σε επαφή με το χώμα.

Μουστάκι… υποχρεωτικά

Ένας Γεζιντί απαγορεύεται να κόψει το μουστάκι του. Στο παρελθόν οι άνδρες διακρίνονταν και ξεχώριζαν από το πολύ παχύ μουστάκι τους. Οι νεότεροι πια το κόβουν κοντό και προκαλούν την κριτική των πιο παραδοσιακών. Οι θρησκευτικοί άρχοντες, φακίρηδες και καουάλ, δεν πρέπει να κόβουν ούτε τα γένια τους.

Αυτά που αναφέρουμε είναι μικρά στιγμιότυπα από τα πλούσια ήθη και έθιμα των Γεζιντί, που το σύνολό τους όμως αφορά τους ίδιους τους πιστούς που με περηφάνια μεταδίδεται από γενιά σε γενιά.

Στα τεμένη των Γεζιντί υπάρχουν χαραγμένοι σταυροί και εξάκτινα αστέρια, αλλά μόνο η λατρεία τους στον Άγγελο-Παγώνι (σύμβολο και άλλων θρησκειών) τράβηξε την προσοχή των περιηγητών και ήταν -λόγω της μυστικότητας αυτής της θρησκείας- πρόκληση έτσι ώστε να αρχίσουν να αποδίδονται στους Γεζίτες σατανικές κλίσεις και επικλήσεις. Διαβολολάτρες τους αποκαλούν ορισμένοι, επειδή δεν δέχονται να αναφέρουν το όνομα του Σατανά και δίνουν σατανικές διαστάσεις στα τελετουργικά τους μόνο και μόνο επειδή παραμένουν απρόσιτα στους αλλόθρησκους. Οι Γεζιντί, όμως, αδιαφορούν για τους όποιους τέτοιους ισχυρισμούς, δεν επιθυμούν να αποδείξουν τίποτε σε κανέναν παρά μόνο στον Θεό τους, ότι σε όλη τους τη ζωή πορεύτηκαν σύμφωνα με τις εντολές Του.

*Ο Κούρδος δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζεμίλ Τουράν, με αφορμή την έρευνά του για την αρχαία θρησκεία των Γεζιντί, προσκλήθηκε και φιλοξενήθηκε από τον θρησκευτικό ηγέτη τους, Μπάμπε Σεΐχ, στο Λαλές.

Του Τζεμίλ Τουράν

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ